Sunʼiy intellekt uchun javobgarlik qoidalarining yo‘qolishi qurbonlarning zararni qoplay olmasligini anglatadimi?

Yevropa Ittifoqi dunyoda birinchi bo‘lib sunʼiy intellektni tartibga solish uchun AI Act nomli qonunchilikni ishlab chiqdi. Ammo endi sunʼiy intellekt uchun javobgarlik haqidagi taklif etilgan direktivani bekor qilib, bu texnologiyadan jabr ko‘rganlarni samarali himoya qilishdan voz kechayotganga o‘xshaydi.

2024 yil avgust oyida Yevropa Ittifoqida sunʼiy intellekt to‘g‘risidagi qonun kuchga kirdi. U sunʼiy intellekt tizimlari uchun to‘rtta xavf darajasini belgilaydi: maqbul bo‘lmagan, yuqori, cheklangan va minimal. Sakkiz turdagi amaliyot xulq-atvor yoki shaxsiy fazilatlar asosida maqbul bo‘lmagan deb taqiqlangan va bu taqiqlar shu oydan boshlab kuchga kirdi.

Sunʼiy intellektni qo‘llash natijasida sog‘liq, xavfsizlik va asosiy inson huquqlari uchun boshqa potensial xavflar ham mavjud. Tashabbus Yevropa Ittifoqiga aʼzo mamlakatlarda kompensatsiya oluvchilar uchun yagona huquqiy yondashuvni yaratishga qaratilgan edi. Ammo aniq ko‘rsatma jiddiy xavf ostida qolmoqda.

“Bir necha hafta oldin Yevropa komissiyasi 2025 yilga mo‘ljallangan ish dasturini eʼlon qildi va direktiva bekor qilinishi kerak bo‘lganlar ro‘yxatiga kiritildi. Ularning fikricha, tashabbus yetarlicha oldinga siljimagan va yaqin oylarda ham siljimaydi”, - deya tushuntiradi texnologik siyosat bo‘yicha ekspert Sintiya Kroet.

Garchi baʼzilar isteʼmolchilar hali ham mahsulot sifati uchun javobgarlik to‘g‘risidagi ko‘rsatmaga tayana olishlarini taʼkidlasa-da, “katta farq bor, chunki bu ko‘rsatma faqat nuqsonli mahsulotlar va moddiy zararlarga taalluqlidir. Sunʼiy intellekt uchun javobgarlik esa, masalan, algoritm tomonidan yo‘l qo‘yilgan xatolarga nisbatan qo‘llaniladi, bu esa sunʼiy intellekt tizimi ishining kamsituvchi natijalariga olib kelishi mumkin”, - deydi Kroet.

Madrid va Budapeshtda Euronews bilan suhbatlashgan fuqarolar ularga huquqiy himoya taqdim etilishini kutayotganga o‘xshaydi. “Menimcha, bu nihoyatda qiziqarli texnologiya, lekin to‘g‘ri tartibga solinmasa, juda xavfli bo‘lishi mumkin”, - dedi so‘ralganlardan biri.

“Biz, masalan, yosh bolaning sunʼiy intellekt yordamida boshqa birovga zarar yetkazishi yoki uni taʼqib qilishini taqiqlovchi qonuniy qarorlar qabul qilishimiz shart”, - deya taklif kiritdi Budapesht aholisidan biri.

Haddan tashqari tartibga solish raqobatbardoshlikka taʼsir qiladimi?

Sunʼiy intellekt uchun javobgarlik to‘g‘risidagi direktivadan voz kechish Yevropa Komissiyasining haddan tashqari qattiq tartibga solish sohaning raqobatbardoshligiga zarar yetkazadi, degan tanqidchilarga quloq solayotganining belgisi bo‘lishi mumkin.

Ushbu muammoni hal qilish uchun Yevrokomissiya rahbari Ursula fon der Lyayen fevral oyi boshida Parijda bo‘lib o‘tgan AI Global sammitida yangi jamg‘arma tashkil etilishini eʼlon qildi. InvestAI deb nomlangan loyiha Yevropa Ittifoqidagi to‘rtta bo‘lajak sunʼiy intellekt gigafabrikalarini moliyalashtirish uchun 200 milliard yevro mablag‘ni safarbar qilishni nazarda tutadi. Shuningdek, kompaniyalarga o‘zlarining sunʼiy intellekt modellarini sinovdan o‘tkazish imkonini beradigan o‘nlab kichik qurilmalarni yaratish rejalashtirilmoqda.

Yevroparlamentining italiyalik so‘l markazchi vakili Brando Benifey ko‘rsatmaning bekor qilinishi “huquqiy noaniqlikni keltirib chiqaradigan achinarli qaror” ekanini aytdi. Sunʼiy intellekt qonuni maʼruzachisi raqobatbardoshlikka zarar yetkazuvchi omillar ro‘yxatiga tartibga solishni kiritmaydi.

“Bizda raqamli sektorga sarmoya kiritish uchun kapitalga kirish imkoniyati kamroq. Bizga ko‘proq hisoblash infratuzilmasi, keyin esa soddalashtirilgan va tushunarli qoidalar kerak. Ammo biz fuqarolarimiz, korxonalarimiz, davlat idoralarimiz, demokratiyamizni kamsitish, dezinformatsiya, sunʼiy intellektdan noto‘g‘ri foydalanish xavfidan himoya qilishdan voz kecha olmaymiz”, - dedi u Euronews‘ga bergan intervyusida.

Yevrokomissiya yechim topishga tayyor bo‘lsa-da, qonun chiqaruvchi javobgarlik to‘g‘risidagi maxsus ko‘rsatma eng yaxshi “oldinga yo‘l” bo‘ladi deb hisoblaydi va uni “umumiy minimal standartni yaratishi mumkin bo‘lgan juda qattiq bo‘lmagan qonunchilik” deb taʼriflaydi.

Benifeyning aytishicha, Yevropa Ittifoqiga aʼzo baʼzi mamlakatlar bu “tavsiyalar”ga eʼtibor bermaydi va mahsulot sifati uchun javobgarlik to‘g‘risidagi qonunchilikni o‘zgartirish qiyin bo‘lishi mumkin.

Sunʼiy intellekt to‘g‘risidagi qonun 2027 yilga kelib to‘liq kuchga kiradi va hozircha Yevropa Ittifoqi innovatsiyalar poygasida old qatorlarda bo‘lishga intilmoqda. Ammo u sunʼiy intellektda yetakchilikka intilish va fuqarolar huquqlarini himoya qilish o‘rtasidagi muvozanatni topa oladimi?

Bu nafaqat YevroIttifoqni, balki insoniyatni o‘ylantirishi kerak bo‘lgan masala...